ଭାରତୀୟ ମଡର୍ନ ଆର୍ଟ କଥା ଉଠିଲେ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ଗୋଟିଏ ଚେହେରା ଆଖି ସାମ୍ନାକୁ ଚାଲିଆସେ। ଆଉ ସେ ହେଉଛନ୍ତି, ନନ୍ଦଲାଲ୍ ବୋଷ। କୁହାଯାଏ, ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିକୁ ସେ କେବଳ ଆଧୁନିକତାର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଦେଖି ନ ଥିଲେ; ଅଧିକନ୍ତୁ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱକୁ ସେ ଆଧୁନିକତାର ଲେନ୍ସରେ ଦେଖେଇବାର ସଫଳ ପ୍ରୟାସ କରିଥିଲେ। ସେଥିଲାଗି ତାଙ୍କୁ ଭାରତୀୟ ଆଧୁନିକ ପେଣ୍ଟିଂର ରୂପକାର ବୋଲି ମଧ୍ୟ କେହି କେହି କହିଥାନ୍ତି। ନନ୍ଦଲାଲ ବୋଷଙ୍କ ପେଣ୍ଟିଂରେ ଗୋଟିଏ କଥା ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ଯେ, ଭାରତୀୟ ଚିତ୍ରକଳ୍ପର ବିଶ୍ୱ ରୂପାୟନ। ଆମର ସଂସ୍କୃତି, ଆମର ମାଟି, ପାଣି, ପବନ, ଆମର ଲାବଣ୍ୟମୟୀ ନାରୀ ପ୍ରତିମା, ଆମର ପଶୁପକ୍ଷୀ, ଗଛବୃଚ୍ଛ – ଏସବୁରେ ବି ନିହିତ ରହିଛି ଏକ ବିଶ୍ୱ ଚିନ୍ତାଧାରା, ତାହାକୁ ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ପେଣ୍ଟିଂରେ ଦେଖେଇବାକୁ ଚାହିଁଥିଲେ ନନ୍ଦଲାଲ। ଆଉ ସେଥିରେ ସେ ସଫଳ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ। ନନ୍ଦଲାଲ ବୋଷଙ୍କର ଆଉ ଏକ ବିଶେଷତ୍ୱ ହେଲା ସେ ନିଜସ୍ବ ଶୈଳୀରେ ପେଣ୍ଟିଂ କରୁଥିଲେ। କାହାରିକୁ ଅନୁକରଣ କରୁ ନ ଥିଲେ। ତାଙ୍କ ପେଣ୍ଟିଂରେ ଥିଲା ଏକ ମୌଳିକ ଭାବବିନ୍ଦୁ। ଆଉ ସେ ସେହି ମୌଳିକତାକୁ ଆଧାର କରି ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱ ପେଣ୍ଟିଂରେ ନିଜ ପାଇଁ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥାନ ତିଆରି କରିପାରିଥିଲେ।
ଟାଗୋର ପରିବାର ଓ ଅଜନ୍ତା : ଅବନୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ଟାଗୋରଙ୍କ ଛାତ୍ର ଥିଲେ ନନ୍ଦଲାଲ ବୋଷ। ଶାନ୍ତି ନିକେତନର କଳାଭବନରେ ମଧ୍ୟ ସେ ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ। ଏହା ୧୯୨୨ ମସିହା କଥା। ନନ୍ଦଲାଲ୍ ଅନେକଥର ଏକଥା ସ୍ବୀକାର କରିଥିଲେ ଯେ, ତାଙ୍କର ଜୀବନ ତଥା ତାଙ୍କ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ପାଇବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଟାଗୋର ପରିବାରର ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ରହିଛି। ସେହିଭଳି ସେ ଅଜନ୍ତା ଗାତ୍ରରେ ଖୋଦିତ ଚିତ୍ରପ୍ରତିମା ସବୁ ତାଙ୍କୁ ବହୁ ଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥିଲା। ଫଳରେ ସେ ଜଣେ ଚିତ୍ରକର ହେବାକୁ ମନସ୍ଥ କରିଥିଲେ। ସେତିକି ନୁହେଁ, ନନ୍ଦଲାଲ ପିଲାଟିବେଳୁ ପୁରାଣ, କିମ୍ବଦନ୍ତୀ, ଲୋକକଥା, କାବ୍ୟ, ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲେ। ସେହିଭଳି ଗ୍ରାମୀଣ ଜୀବନ ତଥା ସରଳ ଜୀବନଯାପନ ପଦ୍ଧତି ଥିଲା ତାଙ୍କର ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରିୟ। ସେ ସବୁବେଳେ ଇଚ୍ଛା କରୁଥିଲେ ସାଧାରଣ ମଣିଷ ହୋଇ ରହିବାକୁ ମାତ୍ର ଅସାଧାରଣ କଥା ଚିନ୍ତା କରିବାକୁ। ନନ୍ଦଲାଲଙ୍କ ପେଣ୍ଟିଂ ସବୁକୁ ଦେଖିଲେ ଏସବୁ କଥା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଯାଏ। ଜଣକର ଶୈଶବ କିପରି ଜଣକର ଭବିଷ୍ୟତକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ ତାହାର ଏକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ହେଉଛନ୍ତି ସ୍ବୟଂ ନନ୍ଦଲାଲ ବୋଷ।
ପିଲାବେଳ : ୧୮୮୨ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ୩ ତାରିଖରେ ବଙ୍ଗଳାର ଏକ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ନନ୍ଦଲାଲ ବୋଷ। ସ୍ଥାନ ଥିଲା ବିହାର ରାଜ୍ୟର ମୁଙ୍ଗେର ଜିଲା। ବାପା ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ବୋଷ ଦରଭଙ୍ଗା ଇଷ୍ଟେଟ୍ର ଜଣେ କର୍ମଚାରୀ ଥିଲେ। ମା’ କ୍ଷେତ୍ରମଣି ଦେବୀ ଥିଲେ ଜଣେ ସୁଗୃହିଣୀ। ଏତଦବ୍ୟତୀତ ତାଙ୍କ କଳା କାରିଗରିରେ ବେଶ ଜ୍ଞାନ ରହିଥିଲା। ସେ ମାଟିରେ ମୂର୍ତ୍ତି ଗଢ଼ି ପାରୁଥିଲେ। ଭଙ୍ଗା ମୂର୍ତ୍ତିକୁ ମରାମତି କରିପାରୁଥିଲେ। ପିଲାଟି ବେଳେ ନନ୍ଦଲାଲଙ୍କୁ ଯେତେ ଖେଳନା କଣ୍ଢେଇ ଆଣି ଦିଆଯାଉଥିଲା ସେ ସେସବୁକୁ ଭାଙ୍ଗି ପକାଉଥିଲେ। ମାତ୍ର ତାଙ୍କ ମା’ସେସବୁକୁ ପୁଣିଥରେ ମରାମତି କରି ନୂଆରୂପ ଦେଇଦେଉଥିଲେ। ମା’ଙ୍କର ଏହି ଗୁଣଟି ଶିଶୁ ନନ୍ଦଲାଲକୁ ବହୁମାତ୍ରାରେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥିଲା। ସେ ମଧ୍ୟ ସେଇ ପିଲା ବୟସରେ ମୂର୍ତ୍ତିି ଗଢ଼ିବା ଆଉ ଭଙ୍ଗାମୂର୍ତ୍ତିକୁ ମରାମତି କରିବାରେ ପାରଙ୍ଗମ ହୋଇ ଉଠିଥିଲେ।
ପାଠପଢ଼ା : କୋଲକାତାର ସେଣ୍ଟ୍ରାଲ୍ କଲିଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥିଲେ ନନ୍ଦଲାଲ। ତେବେ ପାଠପଢ଼ା ତୁଳନାରେ ତାଙ୍କର ଆର୍ଟ ପ୍ରତି ଅଧିକ ରୁଚି ରହିଥିଲା। ସେ ସବୁବେଳେ ବାପାମା’ଙ୍କ ନିକଟରେ ଅଳି କରୁଥିଲେ ତାଙ୍କୁ ଆର୍ଟ ସ୍କୁଲରେ ଭର୍ତ୍ତି କରାଇବାକୁ। ଅନେକ ସମୟରେ ଜିଦ୍ ବି କରୁଥିଲେ। ମାତ୍ର ବାପାମା’ ଚାହୁଁ ନ ଥିଲେ ଯେ, ତାଙ୍କ ପୁଅ ଜଣେ ଚିତ୍ରକର ହେଉ। ବାଧ୍ୟହୋଇ ପାଠ ପଢ଼ିଲେ ନନ୍ଦଲାଲ। ସେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରେ ବାରମ୍ବାର ଅକୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଥିଲେ। ଶେଷରେ ବାପାମା’ ଜାଣିଲେ ଯେ, ତାଙ୍କ ପୁଅ କେବଳ ଚିତ୍ର କରିବାକୁ ଜନ୍ମହୋଇଛି। ସେମାନେ ସେମାନଙ୍କ ମନୋଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଲେ। ଆଉ ତାଙ୍କୁ କୋଲକାତାର ଏକ ଆର୍ଟ ସ୍କୁଲ୍ରେ ଆଡମିଶନ କରାଇଦେଲେ। ଖୁବ କମ ବୟସରେ ତାଙ୍କର ବିବାହ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା। ସେ ତାଙ୍କ ପରିବାରର ଏକ ଦୂର ସମ୍ପର୍କୀୟଙ୍କ ଝିଅଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀଙ୍କ ନାମ ଥିଲା ସୁଧିରାଦେବୀ।
ପ୍ରଥମ ପ୍ରତିଷ୍ଠା : ପିଲାବେଳୁ ସେ ଗ୍ରାମୀଣ ସଭ୍ୟତା ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ଥିଲେ। ବଡ଼ ହୋଇ ଆର୍ଟ ସ୍କୁଲରେ ପଢ଼ିବା ପରେ ସେସବୁ ତାଙ୍କୁ ଚିତ୍ର କରିବାକୁ ଅନୁପ୍ରେରିତ କରିଥିଲା। ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାରେ ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ରସବୁ ତାଙ୍କୁ ବହୁମାତ୍ରାରେ ବିହ୍ବଳିତ କରି ଦେଇଥିଲା। ଆଉ ତାଙ୍କ ଭିତରର ଚିତ୍ରକର ଜଣଙ୍କୁ ପରିପକ୍ୱ କରିଦେଇଥିଲା। ସେ ଏପରି ଭାବରେ ଚିତ୍ରମନସ୍କ ହୋଇଗଲେ ଯେ, ତାଙ୍କୁ ସବୁକିଛି ଲାଗିଲା ଚିତ୍ରମୟ। ୧୯୩୦ ମସିହା କଥା। ସେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ନେଇ ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ବେଳର ଏକ ଚିତ୍ର ଆଙ୍କିଥିଲେ; ଯାହା ତାଙ୍କୁ ରାତାରାତ ପ୍ରସିଦ୍ଧ କରିଦେଇଥିଲା। ତାଙ୍କ ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ରଟିକୁ ଅହିଂସା ଆନ୍ଦୋଳନ ସମୟର ଏକ ଆଇକନିକ୍ ଚିତ୍ର ବୋଲି ଆଜି ବି କୁହାଯାଏ। ଏହି ଚିତ୍ର ତାଙ୍କୁ ପ୍ରଥମ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଆଣିଦେଇଥିଲା। ତା’ପରେ ସେ ଆଉ ପଛକୁ ଫେରି ଚାହିଁ ନ ଥିଲେ।