ପୁରୀ: ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ପରିସରରେ ଅବସ୍ଥିତ ମା’ ବିମଳାଙ୍କ ପୀଠ, ଭାରତର ଚାରି ପ୍ରମୁଖ ଶକ୍ତିପୀଠ ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟତମ, ଶାରଦୀୟ ଦୁର୍ଗାପୂଜାରେ ଭକ୍ତିମୟ ମିଳିଥାଏ। ଏହି ପୀଠରେ ମା’ ବିମଳାଙ୍କ ଷୋଳପୂଜା ଏକ ଅନନ୍ୟ ପରମ୍ପରା ଭାବେ ପାଳନ କରାଯାଏ, ଯେଉଁଥିରେ ଦୁର୍ଗାମାଧବ ଉପାସନା ଓ ତାନ୍ତ୍ରିକ ରୀତି ସମ୍ପୃକ୍ତ ହୋଇଥାଏ। ଯାହା ଓଡ଼ିଶାର ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶକ୍ତିପୀଠରେ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ, ଯାହା ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଏହି ପୂଜାକୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର କରେ।
ଷୋଳପୂଜାର ଆରମ୍ଭ ଓ ପରମ୍ପରା
ଆଶ୍ୱିନ କୃଷ୍ଣପକ୍ଷ ଅଷ୍ଟମୀ ତିଥିରେ ଗଜପତି ମହାରାଜା ଶ୍ରୀଦିବ୍ୟସିଂହ ଦେବ ବ୍ରାହ୍ମଣ ବରଣ କରି ଷୋଳପୂଜାର ଶୁଭାରମ୍ଭ କରନ୍ତି। ଏହି ପୂଜା ଶୁକ୍ଲପକ୍ଷ ଦଶମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ୧୬ ଦିନ ଧରି ଚାଲେ। ପ୍ରଥମ ୮ ଦିନ ଶ୍ରୀଜୀଉଙ୍କ ସକାଳଧୂପ ପରେ ଦୁର୍ଗାମାଧବ (ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଓ ମା’ ବିମଳା) ମା’ଙ୍କ ମନ୍ଦିରକୁ ବିଜେ କରନ୍ତି ଓ ସନ୍ଧ୍ୟାଧୂପ ପରେ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରନ୍ତି। ଶେଷ ୮ ଦିନ ଦୁର୍ଗାମାଧବ ଚଉଦୋଳରେ ଦୋଳମଣ୍ଡପ ସାହିସ୍ଥିତ ନାରାୟଣୀ ମନ୍ଦିରକୁ ବିଜେ କରି ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା ପରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରକୁ ଫେରନ୍ତି। ଏହି ଦୁର୍ଗାମାଧବ ଉପାସନା ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ଓ ଅନନ୍ୟ ପରମ୍ପରା, ଯେଉଁଥିରେ ଶ୍ରୀବାଳପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବ ଓ ମା’ ଦୁର୍ଗା ଏକ ଖଟୁଲିରେ ଏକତ୍ର ପୂଜା ପାଆନ୍ତି। ଦଶହରା ତିଥିରେ ରୁନ୍ଧା ଫିଟାଯାଏ, ଯାହା ଏହି ପୂଜାର ସମାପନ ସୂଚାଏ।
ମା’ ବିମଳାଙ୍କ ବେଶ ଓ ଭୋଗ
ଷୋଳପୂଜା ସମୟରେ ମା’ ବିମଳାଙ୍କୁ ନାରାୟଣୀ, ହରଚଣ୍ଡୀ, ବନଦୁର୍ଗା, ବଗଳା, ଭୁବନେଶ୍ୱରୀ, ଉଗ୍ରତାରା, ଜୟଦୁର୍ଗା, ରାଜରାଜେଶ୍ୱରୀ, ସିଂହବାହିନୀ, ମାତଙ୍ଗିନୀ ଓ ଦଶଭୁଜା ଆଦି ଆକର୍ଷଣୀୟ ବେଶରେ ସଜ୍ଜିତ କରାଯାଏ। ପ୍ରଥମ ଓ ଶେଷ ୪ ଦିନ ଛାଡ଼ି ପ୍ରତିଦିନ ଭୁବନେଶ୍ୱରୀ, ବନଦୁର୍ଗା, ରାଜରାଜେଶ୍ୱରୀ, ଉଗ୍ରତାରା, ମାତଙ୍ଗୀ, ବଗଳା, ନାରାୟଣୀ, ସିଂହବାହିନୀ, ଶୂଳଦୁର୍ଗା ଓ ହରଚଣ୍ଡୀ ବେଶ କରାଯାଏ। ଏହି ବେଶ ଦେଖିବା ପାଇଁ ହଜାର ହଜାର ଭକ୍ତଙ୍କ ଗହଳି ଲାଗେ। ମା’ଙ୍କୁ ଶୀତଳ ଭୋଗ ଓ ସଂକୁଡ଼ି ଭୋଗ (ଖେଚୁଡ଼ି, ମିଷ୍ଟାନ୍ନ, ବେସର, ଖିରି) ଅର୍ପଣ କରାଯାଏ। ଷୋଡଶ ଉପଚାରରେ ସେବକମାନେ ଭୋଗ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରନ୍ତି, ଯାହା ପାଇଁ ମନ୍ଦିର ପାଶ୍ୱର୍ବର୍ତ୍ତୀ ଅସ୍ଥାୟୀ ରୋଷଘର ନିର୍ମାଣ କରାଯାଏ। ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଅର୍ପିତ ମହାପ୍ରସାଦରୁ ତୁଳସୀ ପତ୍ର ବାହାର କରି ଓଡ୍ଡୀୟାନ ବିଧିରେ “କୈବଲ୍ୟ ଭୋଜିନୀ ଦେବୀ ବିମଳା” ମନ୍ତ୍ରରେ ମା’ଙ୍କୁ ସମର୍ପଣ କରାଯାଏ।
ମହାନିଶା ପୂଜା ଓ ଛାଗବଳି
ମହାସପ୍ତମୀ, ମହାଷ୍ଟମୀ ଓ ମହାନବମୀରେ ଅର୍ଦ୍ଧରାତ୍ରୀରେ ମହାନିଶା ପୂଜା ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ। ଏହି ସମୟରେ ଛାଗବଳି ଦିଆଯାଏ, ଯେଉଁଥିରେ ମା’ଙ୍କ ପାର୍ଶ୍ୱସ୍ଥ ନାଗକନ୍ୟା, ଦେବକନ୍ୟା ଓ ଚଉଷଠି ଯୋଗିନୀଙ୍କୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରାଯାଏ। ତିନି ଦିନରେ ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ବଳି ଦିଆଯାଇ ଛାଗର ମସ୍ତକ ମନ୍ଦିର ଭିତରକୁ ଅଣାଯାଏ। ଏହି ନୀତି ଅର୍ଦ୍ଧରାତ୍ରୀରେ ଚତୁର୍ଦ୍ଧା ମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କ ରାତ୍ରପହଡ଼ ପରେ ଓ ମନ୍ଦିର ଦ୍ୱାର ଖୋଲିବା ପୂର୍ବରୁ ସମ୍ପନ୍ନ ହୁଏ। କେବଳ ନିର୍ବାଚିତ କୌଳିକ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଏହି ନୀତି ସମ୍ପାଦନ କରନ୍ତି। ଷୋଳପୂଜା ସମୟରେ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ବିମଳା ମନ୍ଦିରରେ ପ୍ରବେଶ ନିଷେଧ ଥାଏ। ପ୍ରତିଦିନ ଭୋର ୪ଟାରୁ ମନ୍ଦିର ଦ୍ୱାର ଖୋଲି ମାଜଣା, ବେଶ, ଆଳତି ଓ ଭୋଗ କରାଯାଇ ରାତି ୧୧ଟା ସୁଦ୍ଧା ମା’ଙ୍କୁ ପହଡ଼ କରାଯାଏ।
ମା’ ବିମଳାଙ୍କ ସ୍ୱରୂପ ଓ ତାନ୍ତ୍ରିକ ଆଧାର
ମା’ ବିମଳା ଚତୁର୍ଭୁଜା, ତ୍ରିନେତ୍ରା, ମୁଣ୍ଡମାଳାଧାରିଣୀ ଓ ଅଷ୍ଟଦଳ ପଦ୍ମ ଉପରେ ଦଣ୍ଡାୟମାନା। ତାଙ୍କର ଉପର ଦୁଇ ହସ୍ତରେ ନାଗକନ୍ୟା, ଜପାମାଳୀ ଓ ଦେବକନ୍ୟା, ଏବଂ ନିମ୍ନ ହସ୍ତରେ ଅଭୟ ମୁଦ୍ରା ଓ ସୁଧାଭାଣ୍ଡ ଧାରଣ କରିଛନ୍ତି। ତାଙ୍କ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଛାୟା ଦେବୀ ଓ ମାୟା ଦେବୀ ରହିଛନ୍ତି। ମନ୍ଦିରରେ ସପ୍ତମାତୃକା, ଦଶମହାବିଦ୍ୟା ଓ ୪୪ ଯୋଗିନୀଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ପୂଜା କରାଯାଏ। ବ୍ରହ୍ମଯାମଳ ତନ୍ତ୍ର ଅନୁସାରେ, ପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମା’ ବିମଳା ଶକ୍ତିପୀଠ ରୂପେ ପୂଜିତା। ତନ୍ତ୍ର ଚୂଡାମଣି ଅନୁସାରେ, ଏହି ପୀଠରେ ସତୀଙ୍କ ନାଭି ପତିତ ହୋଇଥିଲା। ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଭୈରବୀ ଚକ୍ର ଆଧାରରେ ନିର୍ମିତ, ଯେଉଁଥିରେ ଜଗନ୍ନାଥ ଅଜୈକପାଦ ଭୈରବ, ବଳଭଦ୍ର ଅହିର୍ବୁଧ୍ନ୍ୟ ଶେଷଭୈରବ, ସୁଭଦ୍ରା ଭୁବନେଶ୍ୱରୀ, ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ କମଳାତ୍ମିକା, ସୁଦର୍ଶନ ଏକଲିଙ୍ଗ ଓ ବିମଳା କୌଳେଶ୍ୱରୀ ଭାବେ ପୂଜା ପାଆନ୍ତି।
ଐତିହାସିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି
ସୋମବଂଶୀ ରାଜତ୍ୱ ସମୟରେ (ସପ୍ତମ ଶତାବ୍ଦୀ) ଓଡ଼ିଶା ଶକ୍ତି ଉପାସନାର ପ୍ରମୁଖ କେନ୍ଦ୍ର ଥିଲା ଓ ଓଡ୍ଡୀୟାନ ପୀଠ ଭାବେ ପରିଚିତ ହୋଇଥିଲା। ଐତିହାସିକ କେଦାରନାଥ ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ମତରେ, ବିମଳା ମନ୍ଦିର ଏହି ସମୟରୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ। ଷୋଳପୂଜା ଓ ଶାକ୍ତ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଏହି ପୀଠର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଉତ୍ସବ, ଯାହା କୌଳାଚାର ତନ୍ତ୍ର ଅନୁସାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ। ପ୍ରତିଦିନ ଚଣ୍ଡୀପାଠ ଓ ଷୋଡଶ ଉପଚାରରେ ମା’ଙ୍କୁ ପୂଜା କରାଯାଏ।